Onderwijs ‘Doet de politie het goede met data en wat is het goede dan?’ Geschreven op donderdag 5 december 2024 Door de digitalisering is de hoeveelheid data in de maatschappij enorm gegroeid. Ook het werk van de politie wordt meer en meer datagedreven. Dat biedt kansen, maar brengt ook vragen met zich mee. ‘Data heeft iets magisch. Het is iets wat we zien, maar waarvan we niet weten hoe het in elkaar steekt. Maar data is overal. Data-ethiek gaat over het stellen van vragen.’ Dat zegt Tom van Dam. Hij is sinds een paar maanden de eerste docent data-ethiek binnen Team Intelligence aan de Politieacademie. Wat is data? Wat kan de politie met data en wat dóet de politie allemaal met data? Doet de politie wel ‘het goede’ met data? Allemaal vraagstukken in het vakgebied van Tom van Dam. Hij is sinds 2018 werkzaam binnen het de afdeling digitale opsporing en cybercrime van de Politieacademie. Sinds april dit jaar is hij ook actief als docent data-ethiek. ‘In de hele wereld werkt de politie met sporen’, vertelt Tom. ‘Bijvoorbeeld met sporen van bloed. Daarvan weten we wat het is. Maar weten we dat van data ook? Vaak worden begrippen als gegevens, informatie en data door elkaar heen gebruikt. Ik heb gemerkt dat we eigenlijk niet weten waar we het over hebben, als het over data gaat. Laat staan als het over data-ethiek gaat. Er is zoveel data, daar moet je serieus aandacht aan besteden.’ Gekleurde informatie ‘Data zijn tekens en symbolen die nog niet verwerkt zijn door een systeem. Op het moment dat dat wel gebeurt, dan worden het gegevens’, weet Tom. ‘Op het moment dat je er betekenis aan gaat geven, dan wordt het informatie. Voordat je bij informatie bent, zijn er al heel veel stappen genomen.’ ‘Wat is dan nog de waarde van de informatie en kan je die nog gebruiken voor je vak? Hoe gekleurd is de informatie waarmee je bezig bent? Als het systeem een bewerking heeft gedaan, wat is daar dan gebeurd?’ ‘Ik gaf eerder les aan financieel rechercheurs. Zij werkten met een bepaald computerprogramma. Daar werd data ingestopt en het programma maakte die duidelijk. Maar het is net als bij 'Heel Holland Bakt', legt hij uit. 'Hoe de taart er uit komt te zien, hangt af van welke vorm je gebruikt. Hoe jij de data gepresenteerd krijgt, is afhankelijk van de software die je gebruikt. Als je daar geen kennis van hebt, hoe weet je dan dat je naar het goede zoekt? Of er het goede mee doet?’ Vragen stellen Door data worden soms heftige conclusies getrokken. Tom: ‘We kennen misschien allemaal het voorbeeld van de toeslagenaffaire, waarbij digitale data een belangrijke rol heeft gespeeld. Een ander voorbeeld is de zaak rond Lucia de B. In die zaak is data cijfermatig onderzocht. Dit had een verkeerde veroordeling tot gevolg. Het is belangrijk om goed om te gaan met data; zowel analoge en digitale data.’ ‘Waar de politie op zoek is naar de waarheid, is het goed om ook over data vragen te stellen. Zoals: zegt data wel iets over de waarheid? En hoe kunnen we data goed gebruiken binnen de uitvoering van de politietaak?’ ‘Data-ethiek gaat over het stellen van vragen. Of we met data het goede doen en waarom dat dan zo is. Het stellen van deze vragen, maakt dat het gebruik van data uiteindelijk open, uitlegbaar en eerlijk is. En zo ook zijn (meer)waarde heeft. Dat geldt mogelijk ook voor het beantwoorden van deze vragen.’ Podcast Om voor verschillende groepen binnen de politie helder te maken waar data-ethiek over gaat, is Tom bezig om drie afleveringen van een podcast te maken. Met de onderwerpen wat is data, wat is ethiek en wat is data-ethiek? ‘Deze afleveringen, die per stuk vijf minuten gaan duren, vormen qua begrippen de basis. Het is de bedoeling om van deze podcast een basis onderwijsproduct te maken. Daar komt voor verschillende vakgebieden nog een speciale aflevering erbij.’ ‘Ik ga als eerste langs bij de privacyfunctionarissen in de eenheden. Zij weten alles van de Wet politiegegevens (WPG) en de Algemene Verordening Gegevensbescherming (APG). Deze mensen hebben in hun werk te maken met ethische vragen. Ik wil bespreken welke speciale podcast we voor hen kunnen maken, zodat zij ook antwoord kunnen geven op die vragen. De privacyfunctionarissen kunnen daarna dan de drie podcasts over de basisbegrippen beluisteren. En een specifieke podcast over hun eigen vakgebied. Dat kunnen we daarna eigenlijk bij elk vakgebied zo gaan doen.’ Het goede gesprek voeren Met de podcast wil Tom maatwerkproducten afleveren. ‘We willen daarnaast ook maatwerk leveren op locatie. Als een team een vraag heeft over data-ethiek, maar niet gelijk een hele opleiding wil volgen, dan gaan we langs bij dat team. We willen het praktisch en praktijkgericht maken. Wat er ook aan zit te komen, is het organiseren van minicongressen. Die zijn bedoeld om het gesprek over data-ethiek op gang te brengen.’ ‘Mijn beeld is dat de politie vindt dat zij per definitie het goede doet. Maar stel jezelf eens de vraag: klopt dat wel altijd? Wanneer sta jij in jouw vak voor een ethisch vraag en hoe ga je daarmee om? Durf je in jouw werk met elkaar die gesprekken te voeren met elkaar? Of doe je liever gewoon wat je opgedragen wordt? Je onderbuik geeft vaak wel een signaal, als iets niet goed voelt. Die antenne is belangrijk.’ ‘We willen dat de politie vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel en professioneel vakmanschap te werk gaan. Dat kan ook betekenen dat iemand zegt: wat we aan het doen zijn, met deze data, dat moeten we niet doen. Heiligt het doel altijd de middelen? Of zeggen we: het kán technisch gezien wel, dat we al die data gebruiken, maar dat moeten we niet doen.’ Wetgeving is gestolde ethiek ‘Op het moment dat hier goed over nadenkt, kom je tot een conclusie. Samen bespreken welke waarden en normen spelen, helpt. Het geeft je inzicht in lastige keuzes en hoe je daarmee omgaat. Je kunt dan als organisatie ook verantwoordelijkheid afleggen over wat je aan het doen bent. Dat is heel belangrijk.’ ‘Wetgeving is uiteindelijk gestolde ethiek. Daarvoor hebben we gedeelde waarden met elkaar afgesproken. Dit zijn we met elkaar eens en dat stoppen we in een wet. Als we met elkaar eens zijn welke rol de politie in de samenleving heeft, dan moet je erover nadenken hoe je het wapen data, het wapen informatie, gebruikt. Hoe ga je daarmee om?’ ‘In een verhoorkamer zet je niet iemand een pistool op zijn hoofd. Daarvan hebben we gezegd: dat vinden we onethisch. Je moet jezelf steeds afvragen: kan ik uitleggen wat ik aan het doen ben? Naar mezelf, maar ook naar de mensen met wie ik aan het werk ben? Mijn uiteindelijke doel is dat iedereen ervaart: data-ethiek is standaard een onderdeel van mijn vak.’